TÂY THIÊN NON NƯỚC HỮU TÌNH
" Núi Tam Đảo ở địa phận hai xã Lan Đình và Sơn Đình... đỉnh núi thì đất đá lẫn lộn, cây cối rậm rạp xanh tươi, nhiều cây hồi hương và cây quế. Chân núi, ở đằng trước về bên tả có khe Giải Oan, tức là thượng lưu sông Sơn Tang huyện An Lạc, từ khe Giải Oan này chảy xuống Sơn Tang, qua Hương Canh, chảy ra Nam Viêm rồi vào sông Nguyệt Đức...Ở giữa ngọn núi là núi Kim Thiên cao chót vót, ghềnh thác không biết bao nhiêu mà kể. Bên dưới sắc nước như chàm, sâu thẳm không trông thấy đá. Sườn núi có chùa Thiên Ân Cổ Tự, tre xanh, thông tốt, cảnh sắc thanh nhã, rộng rãi, trên đỉnh cao có chùa Đồng Cổ, vừa lên, vừa xuống mất khoảng hai ngày, từ phía tả khe Giải Oan trèo lên núi có hồ sen, nước xanh biếc, trong hồ có thứ đá lạ và sen đỏ... bên trái gọi là suối Bạc, bắt nguồn từ khe đá chảy xuống..."
( Lê Quý Đôn- Kiến Văn Tiểu Lục- NXBKHXH-HN 1997;tr292-293)
TÂY THIÊN MỘT TRUNG TÂM PHẬT GIÁO
Không gian các đền thờ Quốc mẫu Tây Thiên đã tạo thành không gfian thiêng, không gian văn hóa thờ Quốc mẫu. Đặc biệt, ở Vĩnh phucstrong đó Tây Thiên là điển hình, nơi nào có đền thờ Quốc Mẫu thì cũng chính nơi đó có chùa thờ phật.
Theo nhiều nhà nghiên cứu và thực tế cũng chứng tỏ Tây Thiên là nơi Phật giáo du nhập và phát triển rất sớm. Ngay trong khu danh thắng Tây Thiên với chiều dài 11km, chiều ngang khoảng 1km đã có tới 8 ngôi chùa, trong đó có chùa Đồng cổ ở chân núi Thạch Bàn, nơi các nhà nghiên cứu tìm thấy các di tích khảo cổ thuộc thời Lý - Trần.